Կոմիտասյան օրեր

Կոմիտասի երգերը և բանաստեղծությունները
Բանաստեղծություններ
Մենավոր
Երբ անտառում լուսնի ծովը,
Սիրո հովեր,
Սողոսկեցան ծառե ծառ
Ու սարե սար,
Եվ ամեն մարդ՝
Գտավ մի վարդ
Սրտիկին զարդ,

Եվ մենավոր մտա տուն,
Ինձ մխիթար գտա քուն,
Որ աչերուս կապեց մեջ
Ու տարածեց վերարկուն։

Հով ու ծով սերԿապույտ երկինքն էր եռում,
Կարմիր երկիրն էր ջեռում.
Հուր ու Հարավ հևուհև
Թախիծ ու տոթ էր բերում։

Հոգիս եկավ հովի պես,
Սերը սրտում ծովի պես.
Ծոցին վարդեր՝ ասաց. - Տե՜ս,
Քեզ սիրելու եկա ես։

Վարդ ու քրքում էր բուրեց.
Սիրտս սրտում գուրգուրեց.
Արև-Լուսին պագերով՝
Երազ-երազ համբուրեց։

Հոգի՜ս, ասաց ու ծռեց.
Ծամեր բացավ ու փռեց.
Ստինք-ստինք փարելով՝
Հույզս մարավ ու լռեց։


Երգեր
Կռունկ

Կռունկ, ուստի՞ կուգաս, ծառա եմ ձայնիդ,
Կռունկ, մեր աշխարհեն խապրիկ մի չունի՞ս.
Մի՛ վազեր, երամիդ շուտով կհասնիս.
Կռունկ, մեր աշխարհեն խապրիկ մը չունի՞ս։

Թողել եմ ու եկել մըլքերս ու այգիս,
Քանի որ ա՜խ կանեմ, կու քաղվի հոգիս,
Կռունկ, պահ մի կացի՛ր, ձայնիկդ ի հոգիս.
Կռունկ, մեր աշխարհեն խապրիկ մը չունի՞ս։

Քեզ բան հարցնողին չես տանիր տալապ.
Ձայնիկդ անուշ կուգա քան զջրի տոլապ,
Կռունկ, Պաղտատ իջնուս կամ թե ի Հալապ,
Կռունկ, մեր աշխարհեն խապրիկ մը չունի՞ս։

Սրտերնիս կամեցավ, ելանք, գնացինք,
Այս սուտ աստնվորիս բաներն իմացանք,
Աղուհացկեր մարդկանց կարոտ մնացինք,
Կռունկ, մեր աշխարհեն խապրիկ մը չունի՞ս։

Աշունն է մոտեցեր, գնալու ես թետպիր,
Երամ ես ժողվեր հազարներ ու բյուր,
Ինձ պատասխան չտվիր, ելար, գնացիր,
Կռունկ, մեր աշխարհեն գնա, հեռացի՜ր:



Տեղեկություններ Կոմիտասի մասին

Սողոմոն Գևորգի Սողոմոնյանը ծնվել է 1869 թվականի սեպտեմբերի 26-ին (հոկտեմբերի 8-ին) Թուրքիայի Քյոթահիա քաղաքում`   երաժշտասեր մի ընտանիքում: Նա մեկ տարեկանում զրկվում է մորից, իսկ տասը տարեկանում կորցնում է հորը: Ապրում է իր տատի հետ մինչև 1881 թվականը, երբ իրենց հայկական թեմի առաջնորդը գնում է Էջմիածին եպիսկոպոս օծվելու համար։ Գևորգ Դ Կաթողիկոսն առաջնորդին պատվիրում է, որ նա իր հետ մեկ որբ երեխա բերի Էջմիածնի վանքում կրթություն ստանալու համար:

Նա գնում է Էջմիածին և այնտեղ իր զարմանահրաշ երգով մեծ տպավորություն է գործում կաթողիկոսի վրա։ Ի վերջո, 20 թեկնածուների միջից ընտրվում է Սողոմոնը։ 1890 թվականին դառնում սարկավագ, 1893 թվականին ավարտում է Գևորգյան հոգևոր ճեմարանը։ Նրան շնորհվում է աբեղայի աստիճան և տրվում 7-րդ դարի նշանավոր բանաստեղծ, շարականների հեղինակ Կոմիտաս կաթողիկոսի անունը։ Կոմիտասի գլխավոր աշխատանքն իր «Պատարագն» է, որը մինչև այսօր առկա է եկեղեցու ծիսակատարության մեջ։ Պատարագի մշակումը նա սկսել էր 1892 թվականին, բայց երբեք չավարտեց Առաջին համաշխարհային պատերազմի բռնկման պատճառով։ «Պատարագ»-ն առաջին անգամ հրատարակվել է 1933 թվականին Փարիզում և առաջին անգամ ձայնագրվել է 1988 թվականին Երևանում։ Կոմիտասն առաջին ոչ եվրոպացին էր, որն ընդունվեց Միջազգային երաժշտական ընկերություն։ Նա բազմաթիվ դասախոսություններ և կատարումներ էր ունենում ամբողջ Եվրոպայում, Թուրքիայում և Եգիպտոսում՝ ներկայացնելով մինչև այդ ժամանակը շատ քիչ ճանաչված հայկական երաժշտությունը։ 1910 թվից հետո նա ապրել և աշխատել է Պոլսում։ Այնտեղ նա հիմնել է 300 անդամից բաղկացած «Գուսան» երգչախումբը։ 1915 թվականի ապրիլ 24-ին նա շատ ուրիշ հայ մտավորականների պես ձերբակալվել է և հարկադրված քայլել աքսորի ճամփաներով դեպի Արաբիայի անապատները։ Նրա լավ ընկերները՝ թուրք բանաստեղծ Էմին Յարդաքուլը և ամերիկյան դեսպան Հենրի Մորգենթաուն, միջամտել են, և Կոմիտասն ազատվել է։ Նա տեղափոխվել է Փարիզ, որտեղ էլ մահացել է հոգեբուժական կլինիկայում 1935 թվականին։ Հաջորդ տարի նրա աճյունը փոխադրվել է Երևան։ 1950-ական թվականներին Կոմիտասի ձեռագրերը նույնպես փոխադրվել են Փարիզից Երևան։ Այսօր Երևանի երաժշտական կոնսերվատորիան կրում է Կոմիտասի անունը։



Երախտիքի խոսքեր Կոմիտասի մասին

Հայ արվեստի պատմության մեջ դժվար է գտնել այնպիսի գործչի, որի կերպարով ներշնչված լինեն դարի գրեթե բոլոր գրողներն ու բանաստեղծները։ Թերևս, այդ երանելիներից է հայ հանճարեղ կոմպոզիտոր Կոմիտասը։ Նրա մասին գրվել են թե՛ փոքրիկ բանաստեղծություններ, թե՛ պոեմներ ու ծավալուն երկեր։

20-րդ դարի հայ գրականության մեջ Կոմիտասին նվիրված առաջին խոշոր ստեղծագործություններից է Եղիշե Չարենցի «Reqiem aeternam»-ը (Կոմիտասի հիշատակին)։ 1936 թվականին, երբ մեծ երաժշտի աճյունը տեղափոխվեց Երևան և իր վերջին հանգրվանը գտավ պանթեոնում, վառ տպավորությունների ազդեցության ներքո Չարենցը ստեղծեց այդ հուզիչ կտավը։ Վերջինիս կուլմինացիոն տողերը նվիրված են մեծն Կոմիտասի հետմահու «վերադարձին»։

Արդյո՞ք կարող էր քո սուրբ,

Բեկված հոգին երազել,

Որ դառնալու ես մի օր

Քո հայրենիքը վսեմ,

Որ պիտի շուրջդ բուրի

Սերն ու գգվանքը մեր այս

Եվ Չարենցը համբուրի 

Քո շրթունքները մեռած...

Կարոտով խոր իբրև վերք

Եվ երկյուղով սրբազան -

Խոնարհվել եմ ահա ես

Աճյունիդ դեմ երգաձայն, - .....

Կոմպոզիտորի ծննդյան 80-ամյակի կապակցությամբ հիասքանչ ստեղծագործություն է գրել հայ մեծանուն բանաստեղծ Պարույր Սևակը։ 

1956 թվականին ծնվում է բանաստեղծության այն հատվածը, որն հետագայում դառնում է հանրահայտ «Անլռելի զանգակատան» բնաբանը։ 1959-ին՝ Կոմիտասին նվիրված առաջին բանաստեղծության ստեղծումից 10 տարի անց, Պ.Սևակն ավարտում է վերը նշված իր գլուխգործոցը, որն այսօր էլ համարվում է Կոմիտասին նվիրված ամենավառ գործերից մեկը։ «Անլռելի զանգակատունը» բաժանվում է ղողանջների. առաջինը կոչվում է «Ղողանջ Ավետիսի».

Հազար ութ հարյուր վաթսունինն թվին

Հայոց այգիներն ի՞նչ պտուղ տվին.

Հայոց արտերում ի՞նչ բերք էր հասել, -

Դժվար է ասել...

Միևնույն թվին, Լոռուց շատ հեռու՝

Անատոլուի խավար խորքերում 

Հայոց այգիներն ի՞նչ պտուղ տվին.

Հայոց արտերում ի՞նչ բերք էր հասել, -

Դժվար է ասել...

Միևնույն թվին, Լոռուց շատ հեռու՝

Անատոլուի խավար խորքերում 

Մեկ ուրիշ մանուկ լույս աշխարհ եկավ։

Մինչ հայրը նրա՝ Գևոն կոշկակար, 

Գոգնոցը հանեց, արխալուղ հագավ,

Հարևան-դրկից՝ մի-մի շիշ օղով՝

Նրա տուն մտան՝ աչքալուսանքի։

«ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿԸ ԿՈՄԻՏԱՍԻ ՄԱՍԻՆ...
Մեր երաժշտական լեզվի համար Կոմիտասն արեց նույնը, ինչ դարեր առաջ Մաշտոցն արեց մեր խոսակցական լեզվի համար: Մեր լեզուն կար Մաշտոցից առաջ, ինչպես որ երաժշտությունն էլ՝ Կոմիտասից առաջ: Բայց ինչպես Մաշտոցը գտավ մեր լեզվի բաղադրիչները, նրա հնչյունակազմը և դա արձանագրեց այբուբենով, ճիշտ այսպես էլ Կոմիտասը գտավ մեր երաժշտության հնչյունակազմը մեկ այլ յուրատեսակ այբուբենով: Երկուսի արածն էլ գործ չէր, որ կոչենք մեծ կամ փոքր: Երկուսի արածն էլ գյուտ էր, իսկ գյուտը փոքր չի լինում»:

ՀՐԱՉՅԱ ԱՃԱՌՅԱՆ «Հուշեր Կոմիտասի մասին»

1899 թվականեն սկսյալ, երեք տարի շարունակաբար Կոմիտասին հետ պաշտոնավարած ենք Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանը: Այդ ժամանակամիջոցին կապրեինք նույն սենյակին մեջ: Երեք տարի Կոմիտասին հետ օր ու գիշեր նույն երդիկին տակ ապրելով, մոտեն ճանչցա անոր նկարագրի գծերը…

Կոմիտաս մարդկային բացառիկ առաքինություններու ծով էր: Չափազանց աշխատասեր, աննկուն կամքի տեր, անկեղծ, բարեհոգի, ընկերասեր, քաղցր և համեստ՝ ամենուն նկատմամբ: Մաքրակրոն էր ան և մեծ հայրենասեր մը: Բացի իր երաժշտական հանճարեն, քովնտի շնորհքներ ալ ուներ. բանաստեղծ էր և ճարտար կոմիկ դերասան մը, որ ֆարսի մեջ ալ մեզ հայտնի էր:

Վերին աստիճան սրամիտ, կենսուրախ և պատրաստաբան էր Կոմիտաս և սիրված ճեմարանի մեծեն ու փոքրեն: Կոմիտաս բացառիկ դուրեկան ձայն մը ուներ և արժանացած էր Խրիմյան Հայրիկի մասնավոր համակրանքին, Խրիմյան Հայրիկի կարգադրությամբ, տոնական օրերը, Կոմիտասը կղեկավարեր դպրաց դասը և պատասխանատու էր խորանեն երգված սաղմոսերգություններու և ավետարաններու ընթերցման: Կոմիտասի անհայտանալուն լուրը հասավ Վեհափառին… Այդ օրը ուշ երեկո էր, երբ Կոմիտասը ճեմարանի կտուրեն իջնելով մտավ մեր սենյակը և ուրախության բացականչություններով ցույց տվավ օրվա իր հավաքած ժողովրդական երգերն ու պարերգները, որոնք նոտագրած էր հայկական ձայնանիշերով: Երբ քանի մը րոպե վերջ Վեհափառի մոտ գացինք, վրդովված էր Հայրիկը:

Կոմիտաս ծունկի եկավ անոր առջև և աջը առնելով ըսավ. «Եթե վեհդ ցանկանա՝ մեղքս շատ շուտ կքավեմ՝ հիմա իսկ երգելով այսօրվան հավաքած հայկական ժողովրդական երգերեն և պարերգներեն»: Եվ Խրիմյան Հայրիկի ներողամիտ հայացքին տակ՝ Կոմիտաս երգեց իր նոտագրած երգերեն: Այդ օրվընե վերջ, Խրիմյան Հայրիկի հրամանով՝ ամեն տաղավարներու, պատարագեն վերջ Կոմիտաս ազատորեն կշրջեր և կհավաքեր հայ ժողովրդի երաժշտության գանձերը: Ճեմարանի ուսուցիչներուն մեջ հայտնի ժողովրդական պարողն էր: Տղամարդկանց խիզախ, խրոխտ շորորեն, ծանր ճոճումներով և մարտական սուրով պարերեն մինչև շինական կանանց պարերը, իրենց ձայնի հարազատ ելևէջներով և մարմնի ու ձեռքերու նուրբ արտահայտություններով առհավետ անմոռանալի կմնան:Կոմիտաս շատ կսիրեր ազատ ժամերուն երկար զբոսնել բացօթյա դաշտերուն մեջ և կըսեր. «Ես սակավ ուտելիքով կապրիմ, բայց առանց օդ ծծելու՝ երբեք. իմ առաջին սնունդը ազատ օդի մեջ զբոսնելս է»:

Կոմիտաս բծախնդիր էր մաքրության: Անոր թխորակ դեմքը, սեփ սև մազերը մաքրության մեջ միշտ կփայլեին: Մեծ խնամք կտաներ իր հագուստներուն մաքրությանը: Երկար ժամեր ճամփորդելե վերջ, երբ կվերադառնայինք փոշեթաթախ վիճակով, ան մինչև բոլորովին չմաքրվեր՝ չէր կրնար ճաշել, նույնիսկ ամենաքաղցած վիճակին մեջ:Կոմիտաս օր մը ինծի ըսավ. «Հայկական 50 հատ խազ կա: Ես կկարծեմ, որ հայոց ձայնանիշը քանի մը ձայն կպարունակե իր մեջ» և ուրախությամբ վրա բերավ. «Ես գաղտնիքը գտեր եմ…»:

Հայր Կոմիտասի հետմահու Գողգոթան

                 

Հանճարեղ Կոմիտասի կյանքը, ստեղծագործությունն ու ողբերգական վախճանը, իհարկե, քաջ ծանոթ է ընթերցողներին` գրական ու գիտական ուսումնասիրություններից, հուշագրական էջերից, վերջապես Եղիշե Չարենցի, Կոստան Զարյանի, Պարույր Սևակի հանրահայտ գործերից: Գրիգոր Ջանիկյանի փոքրածավալ այս պատումը, սակայն, այդ ամենի կրկնությունը չէ. «Գողգոթա» խորագիրն արդեն իսկ հուշում է արձակագրի գլխավոր սևեռումը` Մեծ երգահանի կյանքի վերջին տարիների և հատկապես նրա աճյունը Հայաստան տեղափոխելու դրամատիկ անցքերին, որոնց գեղարվեստական վերարտադրությունը նա կատարել է` հիմնվելով նաև առաջին անգամ հրապարակվող վավերագրերի տվյալների վրա:

Սեղբոս Ակնունին, ով ընթերցողին քիչ հայտնի դեմքերից է այս պատմության մեջ, պատահական մեկը չէր Կոմիտասի համար: 1893-ի կաթողիկոսական ընտրություններին նրա հայրը` ճանաչված կրթական ու գրական գործիչ, հրապարակագիր Արփիար Ակնունին, պատվիրակ էր Ակնից: Երիտասարդ ճեմարանականներից մեկը (ապագա Կոմիտասը)` նրան երգել տալով, գրառում և նոտագրում է մի քանի տասնյակ անտունի, որոնք հետագայում հրատարակում է «Շար Ակնայ ժողովրդական երգերի» գրքույկում: Այդ գրքույկն ընծայում է Խրիմյան Հայրիկին, և վերջինս Արփիարին հրավիրում է Էջմիածին` Գևորգյան ճեմարանում ազգագրություն դասավանդելու: Արփիարը, սակայն, հրաժարվում է` զգալով, որ չի կարող դիմանալ հայրենի եզերքի կարոտին: Արփիարի ու Կոմիտասի երկրորդ հանդիպումը արդեն ողբերգական 1915-ին էր` աքսորի ճանապարհին: Ականատեսները հետագայում ոչ մի կերպ չէին կարողանում մոռանալ դաժան այդ օրերի հուշային դրվագներից մեկը. Կոմիտասը «մնացած մտավորականների պես հևում, Չանղըրիի զառիվերը հաղթահարել չէր կարողանում: Նա իր խաչը լուռումունջ կրում, պապակ լեզուն մերթընդմերթ փառակալած շուրթերին էր տանում»: Վեց օր Կոմիտասի աճյունը մնում է նավի վրա` տեղատարափ անձրևների տակ: Եվ այդ բոլոր օրերին Սեղբոսը նրա կողքին էր: Ի վերջո, տեսնելով, որ այլ ճար չկա, «համայնավարներն էլ երիտթուրքերի պես վարվեցին,- գրում է Գր. Ջանիկյանը:- Հենց գլխի ընկան, որ Բաթումում անտեր մնացած դիակից ազատում չունեն, մարդասեր, երաժշտասեր, անգամ կրոնասեր դարձան» ու մեծ շուքով վագոնով ուղարկեցին Հայաստան: Բայց դրանով ևս պատմությունը չի ավարտվում: Մինչ Սեղբոս Ակնունին` հայրենի հողին ոտք դնելով, հիանում էր Արարատի վեհաշուք տեսքով, «դագաղը չկար»: Պարզվում է, ԿԳԲ-ն տարել, բացել ու խուզարկել է: Թաղումը մյուս օրը Կուլտուրայի տնից էր, որից հետո, սակայն, ձերբակալում են Սեղբոսին, փորձում պարզել, թե ինչպես է նա` ակնցի գաղթականը, այդ «արգիլված ապրանքը» (Կոմիտասի աճյունը) հասցրել Հայաստան: Փորձում են նաև նրան ինչ-ինչ բաներով շահագրգռել, գործակալ դարձնել, բայց երբ չի հաջողվում` Առաջնորդի արձանիկը քննիչի գլխին տալու մեղադրանքով, դատապարտում են 10 տարվա ազատազրկման և աքսորի: Գր. Ջանիկյանը, սակայն, դարձյալ հոգեբանական դիպուկ դիտարկումով է ավարտում Մեծ երգահանի հետմահու գողգոթայի պատմությունը` «Տասը տարին ինչ էր որ: Կոմիտասի համար հորը գլխատել էին»:

Շարունակությունը կարող եք կարդալ՝ այստեղ


Կոմիտաս | Սիրերգեր

Լե Լե Յաման

Լե, լե, յամա՜ն,

Մեր տուն, ձեր տուն դիմաց-դիմաց.

Լե, լե, յամա՜ն,

Հերի’ք անեմ աչքով իմաց,

Յամա՜ն, յամա՜ն, յա՜ր:

Լե, լե, յամա՜ն:

Դու ելեր ես կայներ ես դուռ,

Լե, լե, յամա՜ն,

Ես քու սիրույց սավդալի ծուռ,

Յամա՜ն, յամա՜ն, յա՜ր:

Լե, լե, յամա՜ն,

Արև դիպավ Մասիս սարին,

Լե, լե, յամա՜ն,

Կարոտ մնացի ես իմ յարին,

Յամա՜ն, յամա՜ն, յար:

Խնկի Ծառ

Մեր դռանը խնկի ծառ,

Գյո’ւլում ջան,

Ձեր դռանը խընկի ծառ,

Գյո’ւլում ջան,

Խնկենին ա բերել բար,

Գյո’ւլում ջան,

Իմ խորոտիկ, պըզտիկ յար,

Գյո’ւլում ջան:

Մեր դռանը խնկի ծառ,

Նախշուն բլբուլ վրեն թառ,

Երթար ու գար, շորոր տար,

Սիրուն յարին օրոր տար:

Մեր դռանը խնկի ծառ,

Մարջան բլբուլ վրեն թառ.

Գնար ու գար շվին տար,

Անուշ յարի թևին տար:

Մեր դռանը խնկի ծառ,

Մարջան բլբուլ վրեն թառ.

Կարմիր խնձոր անել տար,

Ալվան ծաղիկ տանել տար: